ایران سفر تور مجله گردشگری ایران سفر تور
آوایی که از عمق تاریخ می‌آید، با صدایی نرم و روح‌نواز، قصه‌های هزارساله را روایت می‌کند؛ این، صدای ساز رباب است. سازی که خاستگاه آن را به خراسان بزرگ و دوران ایران پس از اسلام نسبت می‌دهند، اما رد پایش را می‌توان در سیستان و بلوچستان و سرزمین‌های همسایه چون افغانستان نیز یافت.
این ساز زهی خوش‌آهنگ، تنها یک ابزار موسیقی نیست؛ بلکه صدای شادی‌ها، غم‌ها و اسطوره‌های کهن است. به همین دلیل، مهارت ساختن و نواختن رباب در سال ۱۴۰۳ به‌عنوان بیست‌وششمین عنصر میراث فرهنگی ناملموس ایران در فهرست آثار ایران در یونسکو به ثبت جهانی رسید.
قدمت ساز رباب را بیش از هزار سال دانسته‌اند؛ سازی که در متون باستانی یونانی با عنوان «پندورا پرزاروم» یاد شده و در شاهنامه فردوسی نیز نامش بارها آمده است. این ساز زهی با صدایی خاص و سیم‌های پرطنین، روایتگر هویت فرهنگی اقوام است.
رباب با تار ایرانی شباهت‌هایی دارد، اما هویت مستقل خود را در ساختار و تکنیک نوازندگی حفظ کرده است. اگر می‌خواهید با تاریخچه رباب، نقش آن در موسیقی سنتی ایرانی، ساختار و عکس‌های این ساز کهن آشنا شوید، در ادامه این مطلب از دستی بر ایران همراه شوید.
در میان آلات زهی، رباب را به لطافت صدا و طبع خوش دانند که در مجالس انس، بی‌همتاست.
-صفی‌الدین ارموی
نمایش
تاریخ ساختن و نواختن ساز رباب
طبق منابع موجود، فردی با شهرت «نتن خان» در قرن شانزده میلادی در منطقه ای با نام پامیر بدخشان زندگی می کرده است. این شخص با سومین پادشاه سلسله گورکانیان یا امپراتوری مغولی هند هم دوره بوده است. او در همین دوره این ساز را طراحی و عرضه کرده است. در آن زمان پس از عرضه ساز با استقبال زیاد حاکمان و مردم روبه رو شده است. پس از چندین سال رباب به سایر نقاط صادر شده و در هر منطقه با تغییراتی نواخته می شده است.
این ساز در ابتدا به شکل یک ساز آرشه ای بوده است. به همین جهت با آرشه یا کمان نواخته می‌شده است. اما به مرور زمان تغییراتی پیدا کرده است و با مضرابی معروف به ناخنک یا شهباز نواخته می‌شود.
همچنین گفته می شود رباب قبلاً دو سیم داشته است. اما به مرور زمان یک سیم دیگر به آن اضافه شده است و نام ساز جدید کمانچه بر آن گذاشته شده است. پس می توان ساز کمانچه را تغییر یافته نسخه اصلی ساز رباب دانست.
مهارت های ساختن ساز رباب و ساختار آن
جداره این ساز همانند خیلی از سازهای ایرانی از چوب توت بی دانه ساخته می‌شود. داخل چوب را خالی می کنند و روی آن پوست بزغاله می کشند. جنس تارها در قدیم از روده گوسفند بوده است. اما به مرور تغییراتی اصلاحاتی در پرده‌ها ایجاد می شود و تارهای رباب از جنس نایلون ساخته می شوند. زیرا نایلون مقاوم تر و اقتصادی تر از روده گوسفند است.
لازم به ذکر است رباب به طور کلی از چهار قسمت یعنی شکم، سینه، دسته و سر تشکیل شده است. بخش شکم ساز، در واقع فضایی توخالی به شکل خربزه است که روی جداره پیرامونی آن، یک پوست نازک اما مقاوم کشیده شده است. همچنین خرکی کوتاه روی پوست قرار می گیرد.
سینه در ساز رباب، به شکل جعبه‌ای مثلث شکل است. سطح پیرامونی این جعبه، تا اندازه‌ای گرد ساخته می شود تا فرمی ماهی شکل به خود بگیرد. جنس این جعبه هم از چوب است. در جداره های جانبی سینه، عنصری به نام هفت گوشی تعبیه شده است. سیم‌های تقویت کننده صدای ساز به دور هفت گوشی پیچیده می‌شوند. سینه هنگام نواختن در بالا قرار می‌گیرد.
بر سطح جانبی دیگر یعنی سطح پایینی، پنجره‌ای وجود دارد. شکل این پنجره به صورت دایره‌ای بوده و دسته ساز تقریبا کوتاه است. بر روی دسته، تقریبا تعداد ده عدد «دستان» نصب می گردد.
در سر ساز، گوشی‌ها قرار گرفته و در بخش های بالایی و پایینی جعبه، هر کدام سه گوشی وجود دارد. سطح جانبی جعبه گوشی‌ها تا حدودی به طرف عقب ادامه می یابد.
از سوی دیگر تعداد سیم‌های رباب شش یا سه سیم به صورت جفتی بسته می شود. سیم‌های جفت با همدیگر هم صوت کوک تنظیم می گردند. سیم بم در ساز رباب روی جسم نایلونی اش روکشی فلزی دارد. بنابراین، به طور خلاصه می توان گفت که اجزای ساز رباب شامل کاسه، بدنه، صفحه، دسته، گوشی‌ها، شیطانک، سیم گیر، سر پنجه یا تاج، پوست، خرک، دستان، مضراب، تارهای اصلی یک و دو و سه به صورت روده‌ای نازک، تار شماره چهار به صورت روده‌ای ضخیم و تارهای فولادی (فولاد) می باشد.
انواع این ساز زهی و شکل های آنها
به طور کلی سه اندازه برای ساز رباب در نظر گرفته شده است که هرکدام از لحاظ نوع صدا تا حدودی با دیگری متفاوت هستند.
- رباب بزرگ یا شاه رباب
- رباب میانه یا رباب
- رباب کوچک یا زیلچه
سازندگان در ساختن ساز رباب به لحاظ فرمی، شکل های گوناگونی به آن داده اند. در ادامه به شکل های این ساز اشاره می شود.
- رباب با کاسه مربعی شکل
- رباب با کاسه استوانه‌ای
- رباب با کاسه کشتی یا کشکول
- رباب با کاسه گلابی شکل
- رباب با کاسه کروی شبیه به کمانچه
- رباب با کاسه‌ای شبیه سه تار یا تنبور کنونی
- رباب با کاسه‌ای بیضی
مهارت های نواختن ساز رباب
رباب دو پیکری (دوکاسه ای یا دو بدنی) است و مانند سیتار دارای ۱۸ تا ۲۱ تار می باشد. این ساز سه الی چهار تار برای ملودی دارد. به این تارها تارهای اصلی می گویند. همچنین هفده الی هجده تار برای تشدید ارتعاش دارد. به این تارها، تارهای فرعی گفته می شود.
در شیوه نواختن ساز رباب، نوازنده بر روی تارهای فرعی ضربات منظم و موزون وارد می کند. کاسه‌های رباب به یکدیگر نزدیک هستند. بنابراین، صدایی متفاوت با سایر سازهای زهی دارد. اما کاسه‌های سازهایی همچون سیتار یا سوبهار از یکدیگر جدا شده و فاصله دارند.
لازم به ذکر است که در سی تارها کاسه کوچک حذف شده است. در سازی به نام سوبهار کاسه در عقب ساز قرار دارد. بربط، عود سرود و رباب کوچک، و کلیه سازواره های با پسوند تار در دسته بندی سازهای زهی زخمه‌ای قرار می گیرند که هرکدام از آن ها در جزئیات نواختن و نوع صدا با دیگری متفاوت هستند.
از سوی دیگر، سازهای موسیقی در سرزمین های هند و ایران و توران (خراسان) از نظر فرهنگی هم خانواده محسوب می شوند. همانطور که بسیاری از آیین ها، مراسم، غذاها و پوشش در این مناطق مشابه یکدیگر است، در نوع مهارت های ساختن و نواختن ساز رباب می توان تشابهات زیادی بین این مناطق یافت. یکی از این تشابهات، ساز رباب است.
نوازندگان معروف
از نوازندگان مشهور این ساز در افغانستان می‌توان به رحیم خوش نواز و در ایران به بیژن کامکار اشاره نمود.
پرسش‌های متداول دربارهٔ ساز رباب
اگر پاسخ پرسش خود را اینجا پیدا نکردید، در بخش دیدگاه‌های همین پست برای ما کامنت بگذارید تا در اسرع وقت پاسخ دهیم.
۳. چه تفاوت‌هایی بین رباب و دیگر سازهای زهی وجود دارد؟
🎻رباب معمولاً از چوب، پوست و اجزای طبیعی ساخته می‌شود و صدایش گرم و منحصر به‌فرد است. نحوهٔ گرفتن و کشش آرشه روی سیم‌های آن با سازهایی مانند قیچک یا کمانچه متفاوت است و تأکید بیشتری بر لغزش آرشه و واکنش طنین طبیعی پوست بدنه دارد.
۴. چگونه می‌توان رباب را ساخت؟
🔨ساخت رباب نیازمند چیدمان دقیق چندین مرحله است:
- طراحی کاسهٔ چوبی و تراش دقیق قالب
- پوشاندن کاسه با پوست مرغوب
- نصب دسته و سرپنجه با متریال سخت مانند استخوان یا چوب سخت
- نصب و کوک سیم‌ها و تنظیم طنین
برای کیفیت بالا، بهتر است ساخت توسط سازندگان ماهر انجام شود.
۵. چه سبک‌های موسیقی با ساز رباب اجرا می‌شود؟
🎶رباب در موسیقی‌های محلی و مقامی زیر استفاده می‌شود:
- موسیقی خراسان
- موسیقی کرمان
- موسیقی کردستان
این ساز هم در مجالس روستایی و هم در اجراهای رسمی آواها و آهنگ‌های اصیل منطقه‌ای را همراهی می‌کند.
۶. چگونه می‌توان رباب را یاد گرفت؟
🎼برای یادگیری رباب:
- از استادان مجرب و آگاه به سبک‌های محلی بهره‌مند شوید.
- تمرین مداوم و مستمر کلید تسلط بر تکنیک‌های آرشه و کوک است.
- ثبت و گوش دادن به ضبط‌های قدیمی به درک بهتر لحن‌های بومی کمک می‌کند.