ایران سفر تور مجله گردشگری ایران سفر تور
نادرشاه افشار پادشاه جهان‌گشای تاریخ افشاریان است که او را هم‌تراز با ناپلئون بناپارت می‌دانند. نادر شاه فرمانده‌ای نظامی بود که با تدبیر و شجاعت خود، بر افغان‌های مهاجم پیروز شد و به آن‌ها شکستی سهمگین وارد آورد. اما ماجرای حمله‌ی محمود افغان به ایران چه بود و نادر، پادشاه حکومت افشاریه، چطور توانست با آشوب و وحشی‌گری افغان‌ها مقابله کند؟ در این نوشتار، به بررسی زندگینامه، فتوحات نظامی، اقدامات مهم و میراث ماندگار این شاه قدرتمند می‌پردازیم.
نمایش
نادرشاه که بود؟
نادر قلی بیگ، فرزند امام قلی بیگ، یکی از اعضای ایل افشار بود که در جوانی به خدمت حکومت محلی خراسان درآمد. او به‌سرعت از یک جنگجوی ساده در لشکر، به یکی از قدرتمندترین پادشاهان ایران و بنیان‌گذار دودمان افشاریه تبدیل شد. سپس، با تشکیل ارتش منظم و پیروزی در جنگ‌های متعدد، لقب «تهماسب‌قلی خان» را از آن خود کرد و ایران را از اشغال افغان‌ها و عثمانی‌ها نجات داد.
شجاعت نادرشاه و درایت او از چندپاره‌شدن کشور و تجزیه‌ی ایران پس از فروپاشی صفویان، جلوگیری کرد. او در قرن ۱۸ میلادی، مقارن سال‌های ۱۱۱۴ تا ۱۱۲۶ خورشیدی، بر ایران حکومت کرد. نادر در این دوره ۱۲ ساله و اندکی پیش از آن، لشکرکشی‌های بسیاری داشت و مرزهای حکومت ایران را گسترش داد.
نقش محمود افغان و نادر شاه در تحولات ایران
حمله محمود افغان به ایران یکی از تاریک‌ترین دوره‌های تاریخ کشور بود؛ اما ظهور نادرشاه افشار، سردار شجاع ایرانی، کشور را از بحران نجات داد. پیروزی‌های او بر افغان‌ها و احیای اقتدار ایران، میراثی ماندگار در تاریخ این سرزمین است. اما ماجرای حمله محمود افغان به ایران چه بود؟
در اواخر حکومت صفویان، عف‌های داخلی مانند فساد درباریان، ناکارآمدی نظامی، و بی‌توجهی به امور حکومتی، این سلسله را آسیب‌پذیر کرد. این اوضاع زمینه را برای تهاجم خارجی فراهم آورد.
در سال ۱۷۲۲ میلادی، محمود هوتک ملقب به محمود افغان، با بهره‌گیری از ضعف‌های صفویان، به ایران حمله کرد. او ابتدا شهرهای بم و کرمان را به اشغال درآورد و سپس در نبرد گلناباد، ارتش صفوی را شکست داد. پس از آن، محاصره شش‌ماهه اصفهان، همراه با قحطی و مشکلات داخلی، به تسلیم‌شدن این شهر منجر شد.
شاه سلطان حسین صفوی به‌دلیل ناکارآمدی و ضعف در اداره کشور، نتوانست مقاومت مؤثری در برابر تهاجم افغان‌ها نشان دهد. او به‌جای سازماندهی نیروی نظامی، به مذاکره و مصالحه روی آورد. درنهایت، سلطان حسین تسلیم شد و تاج شاهی را به محمود هوتک واگذار کرد. سقوط اصفهان نقطه عطفی در تاریخ ایران بود و کشور را با هرج‌ومرج و تجزیه مواجه ساخت. امپراتوری‌های روسیه و عثمانی نیز از ضعف ایران استفاده بردند و بخش‌هایی از قلمروی آن را تصرف کردند.
هم‌زمان، شاه طهماسب دوم صفوی در قزوین خود را شاه اعلام کرد. او به‌دنبال فردی می‌گشت که بتواند سلسله‌ی صفویه را احیا کند. ابتدا زمام امور را به‌دست فتحعلی خان قاجار سپرد و او را مقام نایب‌السلطنه درآورد؛ اما کار چندانی از دست فتحعلی خان برنیامد.
در آن دوران، شهر مشهد در تصرف ملک محمود سیستانی بود. دربار او سرداری شجاع و دلیر به نام نادر قلی داشت. نادر زمانی که هنوز ۱۸ساله نشده بود، در حمله‌ی ازبک‌های خوارزم به اسارت درآمد؛ اما از آنجا گریخت و به خراسان برگشت. سپس، به خدمت حکمران ابیورد درآمد و در آنجا گروه کوچکی برای خود جمع کرد.
نادر با پشتیبانی شاه طهماسب دوم صفوی و فتحعلی خان قاجار، توانست ملک محمود سیستانی را شکست دهد. بدین ترتیب، خود را والی خراسان اعلام کرد و پس از پیروزی بر چند ایل در خراسان، حکمرانی خود را در آنجا تحکیم بخشید.
محمود افغان چگونه کشته شد؟
محمود هوتک پس از تصرف اصفهان و اعلام سلطنت، به‌دلیل بیماری روانی و رفتارهای غیرعادی، به‌تدریج حمایت اطرافیانش را از دست داد. در سال ۱۷۲۵ میلادی، نزدیکانش او را در بند انداختند و پس از چندی، خفه‌اش کردند. اشرف هوتک، پسرعموی محمود افغان، جانشین وی شد؛ اما نتوانست قدرت را تثبیت کند. مرگ محمود نقطه‌ضعف افغان‌های هوتکی را آشکار ساخت و زمینه را برای فتوحات نادر شاه در بازپس‌گیری ایران فراهم کرد.
چگونه نادرشاه افغان‌ها را از ایران بیرون کرد؟
تسخیر اصفهان به‌دست افغان‌ها و فروپاشی حکومت صفویه، زمینه‌ای برای لشکرکشی و جنگاوری نادر قلی خان افشار، والی آن زمان خراسان بود.
نادر با مهارت‌های نظامی خود در سال ۱۷۲۹ میلادی وارد صحنه شد. او در نبرد دامغان، ارتش ۳۰هزار نفری اشرف افغان را شکست داد و به عقب‌نشینی واداشت. دو ماه بعد، در نبرد مورچه‌خورت، بار دیگر اشرف را مغلوب کرد و تا زرقان در نزدیکی شیراز، به تعقیب وی پرداخت.
بدین ترتیب، با جنگاوریی و شجاعت نادرشاه افغان‌ها شکست خوردند و ناچار به فرار شدند. پس از آن، نادر در تعقیب آن‌ها تا افغانستان تازید و بسیاری از قبایل افغان را مطیع خود کرد. داستان‌های شجاعت نادر و سپاهیانش سال‌های سال است که دهان‌به‌دهان می‌چرخد و هنوز هم پیروزی در این نبردها باعث افتخار ایرانیان است.
جنگ‌ها و فتوحات نظامی نادرشاه
لشکرکشی‌ها و جنگ‌های نادرشاه از ابتدا تا اواسط قرن هجدهم میلادی در اوراسیای مرکزی رخ دادند. این جنگ‌ها در ابتدا با پیروزی او بر افغان‌های هوتکی شروع شد و در ادامه نیز در اغلب آن‌ها نادر سردار فاتح ایرانی، پیروز بود.
بسیاری از جنگ‌های نادر، پیش از پادشاهی و به سلطنت رسیدن او اتفاق افتادند. برای نمونه، اردوکشی سبزوار و جنگ ایران و عثمانی و جنگ‌های نادر برای شکست افغان‌ها، پیش از برقراری حکومت افشاریه بودند.
در ادامه، به مهم‌ترین جنگ‌های نادرشاه در دوران حکومتش اشاره می‌کنیم.
نبرد مهماندوست
جنگ نادر با افغان‌ها فقط در مهماندوست دامغان نبود؛ بلکه پیش‌زمینه‌ی این جنگ‌ها از حمله‌ی نادر به ابدالی‌های افغان در شهر هرات آغاز شده بود. سپاهیان اشرف افغان پس از یورش به تهران و کوهپایه‌های جنوبی البرز، شهر سمنان را به تصرف خود درآوردند. نادر نیز به‌همراه طهماسب از جانب نیشابور و سبزوار برای حمله به افغان‌ها حرکت کرد.
سپاهیان نادرشاه ۲۵هزار نفر بودند و در سال ۱۷۲۹ میلادی، در اطراف مهماندوست دامغان با سپاهیان افغان درگیر شدند. نتیجه‌ی این نبرد شکست افغان‌ها بود؛ اما همچنان جنگ بین نادر و افغان‌ها ادامه داشت و چندین بار در شهرهای مختلفی همچون ورامین و مورچه‌خورت اصفهان این دو سپاه وارد جنگ با یکدیگر شدند. در نهایت، این جنگ در شهر اصفهان به اتمام رسید و نادر توانست با کمک سپاهیان خود، شهر آشوب‌زده‌ی اصفهان را تحت کنترل دربیاورد.
در همان سال، پایان حکومت افغان‌ها در ایران به دست نادرشاه افشار رقم خورد. براساس کتاب‌های تاریخی، نادر در آن زمان کمتر از ۴۰ سال داشته است. برخی هم معتقدند در زمان پیروزی نادر بر افغان‌ها، سن او فقط ۳۱ سال بوده است.
نبرد با عثمانی‌ها
پس از پیروزی نادر بر افغان‌ها، او نامه‌هایی به دهلی و پادشاهان عثمانی فرستاد. نادر از امپراتور مغول حاکم بر هندوستان درخواست کرد اجازه‌ی واردشدن افغانیان فراری به سرزمین‌های هند را ندهد. همچنین به سلطان احمد سوم عثمانی نیز نامه‌ای فرستاد و از او برای بازگرداندن سرزمین‌های اشغالی ایران به کشور درخواست کمک کرد؛ اما به‌دلیل اینکه پاسخ درستی از پادشاهان عثمانی نگرفت، به‌سمت حکومت عثمانی حمله برد و بخش‌هایی از قلمروهای اشغال‌شده توسط آن‌ها را باز پس گرفت.
نبرد نادر با عثمانی‌ها در جلگه‌ی ملایر اتفاق افتاد و در پی آن، حاکم عثمانی به‌طرف بغداد فرار کرد؛ او در همدان ساکن بود و فرمانروای آنجا محسوب می‌شد. سپس، نادر سراسر مناطق غرب ایران را زیر سلطه‌ی خود درآورد و کرمانشاه را نیز به شهری امن تبدیل کرد. او به‌طرف آذربایجان نیز حرکت کرد و مناطق غربی کشور را به‌صورت کامل از عثمانی‌ها پس گرفت.
پس از فتح تبریز، تصمیم گرفت به‌طرف ایروان حمله کند که ابدالی‌های هرات در بیرون مشهد سر به شورش برداشتند. ازاین‌رو، نادرشاه مجبور شد دوباره به هرات لشکرکشی کند. در سرکوب شورشیان هرات نیز نادر موفق بود و آن‌ها را وادار به عقب‌نشینی کرد. در این حین، نادر مشغول درگیری و نبرد با قبایل و شورشیان داخلی بود و باید با عثمانی‌ها نیز مبارزه می‌کرد. شورشیان بلوچ به سرکردگی محمد خان بلوچ نیز جزو افرادی بودند که نادر با آن‌ها جنگید و پیروز شد. نبرد قندهار و جنگ قفقاز نیز در میانه‌ی این سال‌ها اتفاق افتاد.
نبرد کرنال
یکی از بزرگ‌ترین فتوحات و جنگ‌های نادر، حمله‌ی او به هندوستان و پیروزی در نبرد کرنال بود. امپراتوری قدرتمند هندوستان در اوایل قرن هجدهم میلادی ازنظر برخورداری از ثروت و جمعیت در منطقه، بی‌رقیب بود. اما به‌دلیل اینکه محمد شاه به فراریان قندهار پناه داد و قصد کشتن نادرشاه افشار را داشت، خشم او را برانگیخت. بدین ترتیب، نادر برای فتح دهلی به هندوستان حمله کرد.
نادر و سپاهیانش در بازار دهلی قتل‌عام گستردهای به راه انداختند و بخش‌های مهمی از شهر را به آتش کشیدند. نادر توانست متجاوزان به کشورش را گوشمالی دهد و غنائم بسیاری از هند به ارمغان بیاورد. البته در نهایت، حکومت محمد گورکانی را به او بخشید. یکی از دستاوردهای مهم نادر از حمله به هند، به‌دست‌آوردن جواهراتی همچون الماس کوه نور و تخت طاووس و الماس دریای نور بود.
میراث نادر شاه
از مهم‌ترین دستاوردهای حکومت نادرشاه سامان‌دادن به اوضاع کشور بود؛ آن‌هم در زمانی که حکومت صفویان با هجوم افغان‌ها از هم پاشیده بود و کشور ایران با تجاوز دشمنان داخلی و خارجی مواجه بود. در دوره حکومت نادرشاه، دشمنان و متجاوزان سرکوب شدند و کشور قدرت گذشته‌ی خویش را بازیافت؛ مرزهای حکومت ایران گسترده شد و تمام اقوام ایرانی زیر یک پرچم آمدند؛ سپاهی قدرتمند شکل گرفت؛ به‌دستور نادرشاه، بناهایی در خراسان ساخته شدند، ازجمله کاخ خورشید در کلات نادری؛ گنجینه‌ای از جواهراتی همچون کوه نور و دریای نور و تخت طاووس از هند به غنیمت گرفته شدند و… .
اما اهمیت اقدامات نادر تنها به‌دلیل دفع فتنه افغان‌ها و بازیابی استقلال و تمامیت ارضی ایران نیست؛ بلکه به برخی اقدامات بنیادی و آینده‌نگرانه وی نیز مربوط است. از اقدامات بسیار مهم نادر تشکیل نیروی دریایی در خلیج فارس و دریای خزر است. با وجود مشکلات بسیار و سنگ‌اندازی‌های فراوان روس‌ها و انگلیسی‌ها، نخستین کشتی ایرانی و اولین ناو دریایی ایران به نام «نادر شاه» در کرانه گیلان به آب انداخته شد. نادر در آب‌های جنوب نیز کشتی‌های متعددی برای ناو دریایی جنوب فراهم آورد.
البته، در کنار این دستاوردها، بُعد منفی حکومت نادر وخامت اوضاع اقتصادی کشور بود. لشکرکشی‌های پی‌درپی و تأمین مخارج سپاهیان هزینه‌های هنگفتی می‌طلبید که بخشی از آن با غنیمت‌های جنگی جبران می‌شد؛ اما بخشی دیگر از محل مالیات پرداخت می‌شد. در آن دوران، افزایش مالیات‌ها بر مردم و تولیدکنندگان فشار زیادی وارد آورد و سبب کاهش تجارت و افول اقتصاد ایران شد؛ به‌خصوص تولید و صادرات ابریشم و محصولات پشمی ایران به‌شدت کاهش یافت.
نادر شاه افشار چگونه کشته شد؟
مرگ نادرشاه سرآغاز پایانی تلخ برای سلسله افشاریه بود. علت مرگ نادر شاه افشار خلق‌وخوی تند او در انتهای عمرش بود؛ زیرا دچار بیماری روانی شده و به‌دلیل کورکردن پسرش نیز دائم ناراحت و گریان بود. امرای ارتش و نزدیکان نادر نیز توان تحمل‌کردن رفتار تندخویانه‌ی او را نداشتند. در نهایت، چند تن از سرداران سپاه وی در شهر قوچان و در سال ۱۷۴۷ میلادی، او را به قتل رساندند.
نادرشاه در آن زمان، کمتر از ۶۰ سال داشت و در آخرین سفرش برای دفع شورش‌ها، به خراسان حمله کرده بود. چند تن از سرداران حکومت افشاریه، همچون علی‌قلی خان و محمدبیگ قاجار و صالح خان افشار، شبانه به چادر محل اقامت نادر حمله کردند و او را به قتل رساندند. امروزه آرامگاه او در باغ‌موزه نادری در شهر مشهد قرار دارد.
سخن پایانی
نادرشاه یکی از سرداران شجاع و قدرتمند ایرانی بود که در دوران حکومت خود بر ایران، بخش‌های عمده‌ای از مناطق تصرف‌شده‌ی کشور را به قلمروی ایران برگرداند و غرور ملی ایرانیان را احیا کرد. او فردی پرتلاش و مدبر بود؛ اما با گذشت زمان، به‌دلیل تندخویی‌ها و رفتارهای ناخوشایندش، نارضایتی اطرافیان و سرداران سپاهش را فراهم کرد. «دستی بر ایران» در نوشته‌های گوناگون، خلاصه‌ای از تاریخ ایران را پیش روی علاقه‌مندان قرار می‌دهد. در این نوشتار نیز مختصری درباره‌ی زندگی و جنگ‌های مهم نادرشاه افشار می‌خوانید.
پرسش‌های متداول درباره نادر شاه افشار
برای دریافت پاسخ سایر سؤال‌هایتان، از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست با ما در ارتباط باشید. ما در کوتاه‌ترین زمان به پرسش‌های شما پاسخ خواهیم داد.
نژاد نادر شاه افشار چه بود؟
نادر از ایل افشار از طوایف اصلی قزلباش‌ها بود. این طایفه از قرقلوها در زمان صفویان و به‌دستور شاه اسماعیل، برای جلوگیری از تهاجم ترکمن‌ها و ازبک‌ها، به ناحیه ابیورد در شمال شرقی خراسان کوچ داده شدند.
مذهب نادر شاه چه بود؟
برخی تاریخ‌نگاران نادرشاه را شیعه‌مذهب دانسته‌اند و برخی او را سنی‌مذهب معرفی کرده‌اند؛ ازاین‌رو، درباره مذهب او نظر قطعی مشخص نیست. اما سیاست دینی نادرشاه بر این اساس بوده است که آیین‌ها و مراسمی که سبب اختلاف و تفرقه میان مسلمانان شیعه و سنتی و نیز بهانه‌ی جنگ‌افروزی عثمانی‌ها می‌شده، ممنوع شود.
قلمرو ایران در زمان نادر شاه تا کجا گسترش یافت؟
در آن دوره، قلمرو ایران شامل مناطق گستردهای شد:
- تمام ایران کنونی؛
- بخش‌هایی از عراق شامل بصره و نجف؛
- مناطق کردنشین عثمانی شامل موصل و سلیمانیه؛
- قفقاز و داغستان؛
- گرجستان؛
- ارمنستان و ایروان؛
- آذربایجان و باکو؛
- بخشی از ترکمنستان؛
- ازبکستان؛
- افغانستان؛
- بخش‌هایی از پاکستان و بلوچستان؛
- بخش‌هایی از هندوستان.
نادرشاه به واسطه کدام اقداماتش شهرت یافت؟
بیرون‌راندن افغان‌های هوتکی و عثمانی‌ها و روس‌ها از کشور، بازپس‌گیری سرزمین‌های ازدست‌رفته و یک‌پارچه‌سازی ایران، فتح دهلی و ترکستان و جنگ‌های پیروزمندانه‌ی نادرشاه سبب شهرت بسیار او شدند.
از نادرشاه چگونه یاد شده است؟
از او با عناوینی مانند ناپلئون شرق یا ناپلئون ایران و آخرین فاتح بزرگ آسیای میانه یاد شده است.
عاقبت قاتلان نادر شاه چه شد؟
بلافاصله پس از قتل نادرشاه، رقابت بر سر قدرت آغاز شد و قاتلانش نیز همگی مجازات شدند؛ زیرا مردم و سپاهیان نادر آن‌ها را خائن می‌دانستند.
