معماری مدرن در تهران؛ تاریخچه، عکس

امروز اگرچه معماری مدرن در تهران با برج‌های شیشه‌ای و ساختمان‌های سر به فلک کشیده چهره‌ی شهر را دگرگون کرده است، اما پایتخت ایران پیش از این دگرگونی‌ها، قصبه‌ای کوچک در کنار ری بود. از روزگار صفویان که تهران نخستین گام‌های آبادانی را برداشت تا دوران قاجار که به پایتخت برگزیده شد، این شهر همواره در حال پوست‌اندازی بود.

با گذر زمان، نشانه‌های تجدد و سبک‌های نوین معماری ایرانی آرام‌آرام در کوچه‌ها و میدان‌های تهران پدیدار شد و سیمای سنتی آن را با لایه‌ای از مدرنیته پوشاند. امروز شناخت این سیر تحول، کلید درک رابطه‌ی میان گذشته‌ی تاریخی و معماری مدرن در تهران است.

معماری معاصر تهران اغلب در پی شکل دادن به سازه‌هایی است که از دید رسانه‌ها قابل‌توجه باشند و در طراحی‌های خود، ردپایی از سنت ایرانی را بازتاب می‌دهند.

-فرقانی

ویژگی‌های معماری مدرن در تهران

معماری مدرن در ایران شاخص‌ها و المان‌هایی دارد که شناخت هرکدام به درک بهتری از بناهای دوران معاصر کمک می‌کند.

تغییر از معماری درون‌گرا به برون‌گرا

یکی از مهم‌ترین تغییرات معماری مدرن در تهران، فاصله گرفتن از شیوه‌ی سنتی معماری درون‌گرا بود. در معماری قدیم، خانه‌ها حول حیاط مرکزی شکل می‌گرفتند و فضاها بیشتر به داخل متمایل بودند؛ اما در دوره‌ی مدرن، ساختمان‌ها به‌گونه‌ای طراحی شدند که برون‌گرا باشند و ارتباط بیشتری با فضای بیرونی برقرار کنند. این تغییر نه‌تنها در خانه‌های مسکونی بلکه در ساختمان‌های دولتی، آموزشی و تجاری نیز دیده شد و سیمای شهری تهران را کاملاً دگرگون کرد.

 استفاده از مصالح مدرن (بتن، سیمان، شیشه)

ورود مصالح جدید به ساخت‌وساز، تحولی بزرگ در معماری معاصر تهران ایجاد کرد. پیش از آن، مصالحی چون خشت، گل، آجر سنتی و گچ رایج بودند؛ اما از دوره‌ی پهلوی به بعد، استفاده از بتن، سیمان و شیشه به‌طور گسترده آغاز شد. بتن و سیمان، امکان ساخت بناهای بلندمرتبه و مقاوم‌تر را فراهم کردند و شیشه، به ساختمان‌ها جلوه‌ای شفاف، روشن و مدرن بخشید. این مصالح نه‌تنها سرعت ساخت‌وساز را افزایش دادند، بلکه امکان اجرای طراحی‌های نوآورانه را نیز فراهم کردند.

 کارکردگرایی و کاهش تزیینات سنتی

در معماری قدیم ایران، تزیینات پرجزئیاتی مانند کاشی‌کاری، مقرنس، گچ‌بری و آجرکاری نقش مهمی داشتند. اما در معماری مدرن تهران، اصل بر کارکردگرایی (Functionalism) گذاشته شد. بدین معنا که بناها باید بیش از هر چیز پاسخگوی نیازهای عملی و روزمره باشند و زیبایی آن‌ها در سادگی و تناسبات هندسی خلاصه شود. به همین دلیل، بسیاری از ساختمان‌های مدرن تهران ظاهری ساده‌تر نسبت به عمارت‌های سنتی دارند و تزیینات پیچیده جای خود را به خطوط صاف و احجام ساده داده‌اند.

 تأثیرپذیری از معماری جهانی

تهران در قرن بیستم به‌سرعت تحت تأثیر جریان‌های معماری جهانی قرار گرفت. حضور معماران خارجی مانند آندره گدار و همچنین بازگشت معماران تحصیل‌کرده ایرانی از اروپا و آمریکا، سبب شد معماری مدرن تهران با سبک‌هایی مانند مدرنیسم اروپایی، معماری آلمانی و حتی سبک بین‌المللی (International Style) ترکیب شود. نتیجه‌ی این تأثیرپذیری، خلق بناهایی بود که هم هویت ایرانی داشتند و هم با معماری روز دنیا هماهنگ بودند.

فهرست شاخص‌ترین آثار معماری مدرن در تهران

برای درک بهتر معماری مدرن تهران، نگاهی به آثار شاخص این دوره می‌تواند تصویر روشنی از روند تغییرات به ما بدهد:

آغاز پایتختی تهران و نخستین تغییرات معماری

در سال ۱۷۸۵ میلادی، آغا محمدخان قاجار تهران را به‌عنوان پایتخت ایران برگزید. اما در این دوران، تغییر چندانی در سیمای معماری شهر دیده نمی‌شد. بیشتر ساخت‌وسازها محدود به ارگ سلطنتی و بناهای حکومتی کوچک بودند.

ساخت سفارتخانه‌ها و عمارت‌های اولیه

با آغاز سلطنت فتحعلی‌شاه قاجار، پای اروپاییان به‌تدریج به تهران باز شد و نخستین نشانه‌های معماری مدرن در تهران نمایان گردید. نخستین سفارتخانه را انگلیسی‌ها در گذر لوطی صالح بازار ساختند و به‌دنبال آن، فرانسوی‌ها، روس‌ها و عثمانی‌ها نیز سفارتخانه‌های خود را در محله‌ی عودلاجان بنا کردند. این بناها، هرچند ساده و کوچک بودند، اما حضورشان نمادی از ورود سبک‌های نوین و تأثیرپذیری معماری پایتخت از معماری غربی به شمار می‌رفت.

هم‌زمان، خود فتحعلی‌شاه نیز در محدوده‌ی ارگ سلطنتی تهران دستور ساخت چندین عمارت تازه مانند خورشید، سروستان، عشرت‌آیین و خوابگاه را صادر کرد. هرچند این بناها همچنان در چارچوب معماری سنتی ایرانی ساخته شدند، اما به‌نوعی گام‌های اولیه برای دگرگونی سیمای تهران و مقدمه‌ای بر شکل‌گیری معماری نوین بودند.

از سوی دیگر، افزایش ارتباط با اروپاییان و ساخت این بناها موجب شد اشراف و اعیان تهرانی نیز به ساخت خانه‌های جدید روی آورند. بدین ترتیب، تا پایان سلطنت فتحعلی‌شاه، جمعیت تهران به حدود ۵۰ تا ۶۰ هزار نفر رسید و شهر آرام‌آرام از یک قصبه‌ی کوچک به پایتختی در حال رشد تبدیل شد.

دوره‌ی ‌ناصری؛ نقطه شروع معماری مدرن در تهران

تهران در آغاز سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار، هنوز سیمایی سنتی داشت و تفاوت چندانی با دوره‌ی آغا محمدخان نداشت. اما با آغاز اصلاحات گسترده در شهرسازی و معماری، این دوره به‌عنوان نقطه‌ی عطفی در مسیر معماری مدرن در تهران شناخته می‌شود. محور بسیاری از این اقدامات، اندیشه‌های نوسازانه‌ی امیرکبیر بود که زمینه‌ساز تغییر چهره‌ی پایتخت شد.

ساخت دارالفنون و نخستین بناهای مدرن

در سال ۱۸۵۱ میلادی، با ساخت مدرسه‌ی دارالفنون به دستور امیرکبیر، اولین نشانه‌های معماری مدرن در تهران نمایان شد. این بنا نه‌تنها یک مرکز آموزشی پیشرفته برای زمان خود بود، بلکه الگویی از سبک نوین ساخت‌وساز محسوب می‌شد. دارالفنون آغازگر روندی بود که در آن پایتخت ایران به‌تدریج از قریه‌ای سنتی به شهری نوگرا تبدیل شد.

ایجاد خیابان‌ها و میدان‌های جدید

یکی از مهم‌ترین تغییرات در این دوره، شکل‌گیری خیابان‌ها و میدان‌های مدرن بود. خیابان‌هایی چون لاله‌زار، باب همایون، علاءالدوله، مریض‌خانه و یوسف‌آباد ساخته شدند و با سنگ‌فرش گذرگاه‌ها، سیمای تازه‌ای به شهر داده شد. همچنین، میدان‌هایی مانند سبزه‌میدان در همین دوره شکل گرفتند و پایتخت به‌تدریج از کوچه‌های باریک سنتی فاصله گرفت.

اقدامات عمرانی امیرکبیر و ناصرالدین‌شاه

علاوه بر دارالفنون و خیابان‌ها، مجموعه‌ای از اقدامات عمرانی دیگر نیز در تهران اجرا شد که چهره‌ی شهر را تغییر داد. از جمله:

• تأسیس نخستین بیمارستان مدرن ایران به نام «مریضخانه‌ی دولتی»؛
• ساخت کارخانه‌هایی مانند چینی‌سازی، بلورسازی، ریسمان‌ریسی، چلوار و اسلحه‌سازی در تهران و اطراف آن؛
• تکمیل راه‌آب رود کرج برای تأمین آب پایتخت.

این پروژه‌ها نشان‌دهنده‌ی آغاز حرکت تهران از یک قصبه‌ی سنتی به سمت یک شهر مدرن بودند. در نتیجه، تهرانی که در ابتدای قرن نوزدهم شهری کوچک با کوچه‌های تنگ بود، در ابتدای قرن بیستم به شهری با خیابان‌ها، میدان‌ها و بناهای تازه تبدیل شد.

معماری پهلوی اول؛ تلفیق سنت و مدرنیته

روند نوگرایی که از عصر ناصری آغاز شده بود، در دوره‌ی رضاشاه پهلوی شتابی بی‌سابقه گرفت. معماران ایرانی و خارجی در کنار هم، با الهام از معماری سنتی ایران و در عین حال با بهره‌گیری از سبک‌های مدرن غربی، دست به ساخت بناهایی زدند که چهره‌ی تهران را به‌طور چشمگیری تغییر داد.

در این دوران، معمارانی چون آندره گدار، محسن فروغی و هوشنگ سیحون در خط مقدم نوگرایی معماری ایران بودند. تأسیس نخستین دانشکده‌ی معماری در تهران (۱۹۴۰) نیز بستری تازه برای تربیت نسل جدید معماران فراهم کرد؛ نسلی که توانست در فاصله‌ی ۱۹۴۰ تا ۱۹۷۰، به جنبش معماری مدرن ایران شتاب ببخشد.

ویژگی‌های معماری این دوره

معماری پهلوی اول که به آن «پیش‌مدرن» هم گفته می‌شود، ویژگی‌های خاصی داشت که آن را از معماری قاجاری متمایز می‌کرد:

• برون‌گرایی در طراحی: ساختمان‌ها اغلب از سه طرف به فضای باز راه داشتند و برخلاف معماری درون‌گرای گذشته، بر ارتباط با بیرون تأکید داشتند.
• سرعت در ساخت: با استفاده از مصالحی چون آجر و سیمان و تأسیس کارخانه‌های مرتبط، پروژه‌های بزرگ در مدت‌زمان کوتاه اجرا شدند.
• سادگی در تزئینات: استفاده از گچ‌بری‌ها و آجرکاری‌های سنتی کاهش یافت تا سرعت و کارکردگرایی افزایش پیدا کند.
• تغییر پلان و فضاها: همزمان با تحولات اجتماعی، فضاهای ساختمانی هم کارکردی‌تر و متناسب با نیازهای جدید طراحی شدند.
• استفاده از عناصر باشکوه: راه‌پله‌های نورگیر، سردرهای مرتفع با ستون‌های الهام‌گرفته از ایران باستان، و به‌کارگیری نمادهایی مانند لوتوس و فروهر، نشان از پیوند سنت و مدرنیته داشت.

الهام از معماری باستانی ایران

یکی از ویژگی‌های بارز معماری این دوره، بازگشت به شکوه ایران باستان بود. رضاشاه به‌دنبال آن بود که مدرنیزاسیون ایران با احیای هویت تاریخی کشور همراه باشد. از این رو:

• در ساخت عمارت شهربانی، از نقش‌مایه‌های تخت‌جمشید الهام گرفته شد.
• سردر موزه‌ی ملی ایران یادآور طاق کسری است.
• ستون‌های ورودی بسیاری از ساختمان‌های این دوره، با استفاده از نمادهای هخامنشی طراحی شدند.

در کنار این گرایش، علاقه‌ی رضاشاه به آلمان و حضور مهندسان آلمانی در ایران باعث شد برخی بناها نیز با تأثیر مستقیم از معماری آلمانی ساخته شوند. نمونه‌ی شاخص آن، ساختمان مرکزی راه‌آهن تهران است که تلفیقی از سبک آلمانی و اقتباس از معماری مدرن اروپایی بود.

بناهای شاخص پهلوی اول

تهران در دوران پهلوی اول، شاهد ساخت بناهایی شد که هنوز هم از نمادهای مهم معماری مدرن اولیه ایران به شمار می‌روند. از جمله:

• دبیرستان البرز
• ساختمان پست مرکزی تهران
• موزه‌ی ملی ایران
• ساختمان شهربانی کل کشور
• کارخانه‌های صنعتی تهران و اطراف

این بناها با ترکیب نقشه‌های مدرن و الهام از سنت‌های معماری ایرانی ساخته شدند و بستری برای تحول معماری معاصر ایران فراهم کردند.

معماری پهلوی دوم؛ شتاب گرفتن مدرنیته

در دوره‌ی پهلوی دوم، جریان معماری مدرن در تهران با سرعتی بی‌سابقه پیش رفت. در حالی که در پهلوی اول نوگرایی بیشتر در سطح اداری و دولتی بود، این‌بار چهره‌ی شهری تهران به شکل همه‌جانبه دگرگون شد. معماران تحصیل‌کرده در داخل و خارج کشور به میدان آمدند و با ایده‌های تازه، سیمای پایتخت را به‌طور کامل تغییر دادند.

ورود معماران تحصیل‌کرده

در دهه‌های میانی قرن بیستم، بسیاری از معماران ایرانی تحصیل‌کرده در اروپا و آمریکا به کشور بازگشتند و نقش مؤثری در تحول معماری تهران ایفا کردند. نام‌هایی چون محسن فروغی و هوشنگ سیحون از پیشگامان این جریان بودند. فروغی در سال ۱۹۴۶، ساختمان وزارت مالیه را طراحی کرد که از آن به‌عنوان یکی از نخستین بناهای کاملاً مدرن تهران یاد می‌شود. پس از او، سیحون با طراحی ساختمان بانک سپه به‌طور کامل از تزیینات سنتی فاصله گرفت و الگویی تازه برای معماری اداری ارائه داد.

ویژگی‌های معماری این دوره

معماری پهلوی دوم بیش از هر چیز تحت‌تأثیر معماری جهانی بود و چند ویژگی بارز داشت:

• برتری پلان و کارکرد فضا بر فرم و تزئینات.
• کاهش آراستگی‌های سنتی و جایگزینی سادگی در نما.
• طراحی راهروهای بلند با اتاق‌ها و فضاهایی در اطراف، به‌ویژه در ساختمان‌های اداری.
• استفاده از ورودی‌های مرتفع با ستون‌ها که الهامی دوگانه از ایران باستان و اروپا داشت.
• پنجره‌ها و بالکن‌های رو به بیرون در تضاد با معماری درون‌گرای سنتی ایران.
• تغییر نمادهای شهری؛ به‌جای مساجد و اماکن مذهبی، ساختمان‌های دولتی و عمومی به نمادهای تازه تهران تبدیل شدند.

این ویژگی‌ها به‌روشنی نشان می‌دهد که معماری پهلوی دوم نقطه‌ی عطفی در جهانی‌شدن معماری ایران بوده است.

بناهای شاخص پهلوی دوم

تهران در این دوران شاهد ساخت مجموعه‌ای از بناهای ماندگار بود که هرکدام بخشی از هویت معماری مدرن ایران را شکل دادند. در زیر فهرستی از شاخص‌ترین آثار معماری مدرن در دوره پهلوی دوم ارائه می‌شود:

• ساختمان وزارت مالیه اثر محسن فروغی، ۱۹۴۶
• ساختمان بانک سپه اثر هوشنگ سیحون
• ساختمان مجلس سنا
• ساختمان شرکت ملی نفت ایران
• برج آزادی نماد معماری نوین ایران
• تئاتر شهر تهران نماد تغییر در فضاهای فرهنگی و اجتماعی
• دانشگاه امام صادق و دفتر مرکزی وزارت میراث فرهنگی

همچنین، در این دوره خانه‌های مسکونی مدرن نیز جایگزین الگوهای سنتی شدند؛ خانه‌هایی با طراحی کاربردی، پلان برون‌گرا و استفاده از مصالح جدید.

آغاز بلندمرتبه‌سازی در تهران

دهه‌ی ۱۳۲۰ و ۱۳۳۰ خورشیدی را می‌توان نقطه‌ی شروع بلندمرتبه‌سازی در تهران دانست. تا پیش از این، شهر بیشتر با خانه‌های حیاط‌دار و بناهای کم‌ارتفاع شناخته می‌شد؛ اما از اواخر دهه‌ی ۱۹۴۰ میلادی، نخستین تلاش‌ها برای ساخت ساختمان‌های مرتفع به‌صورت جدی آغاز شد. این روند، سیمای سنتی تهران را دگرگون کرد و چهره‌ای کاملاً مدرن به پایتخت بخشید.

نخستین ساختمان‌های مرتفع (مخبرالدوله، پلاسکو، آلومینیوم)

• مخبرالدوله ۱۹۴۹–۱۹۵۱: اولین ساختمان بلندمرتبه‌ی ایران با ۱۰ طبقه در شرق میدان مخبرالدوله ساخته شد. طراح آن هوشنگ خانشقاقی، فارغ‌التحصیل معماری از پاریس بود. این ساختمان با اسکلت بتن‌آرمه‌ی یکپارچه ساخته شد و حتی اولین آسانسور ایران را نیز داشت.
• پلاسکو ۱۹۶۱: با ۱۶ طبقه و اسکلت تمام‌فلزی، اولین آسمان‌خراش مدرن ایران و خاورمیانه بود. طراحی آن توسط یک مهندس آلمانی انجام شد و مالک آن حبیب‌الله القانیان بود. این بنا سال‌ها نماد معماری مدرن تهران به شمار می‌رفت.
• ساختمان آلومینیوم ۱۹۶۳: دو سال پس از پلاسکو، القانیان ساختمان ۱۳ طبقه‌ی آلومینیوم را در خیابان جمهوری ساخت که دارای دو آسانسور مدرن بود و به‌عنوان یکی از شاخص‌ترین ساختمان‌های تجاری تهران شناخته شد.

قانون تملک آپارتمان‌ها و آپارتمان‌سازی

در سال ۱۹۶۴ میلادی (۱۳۴۳ خورشیدی)، با تصویب قانون تملک آپارتمان‌ها، زمینه‌ی حقوقی برای زندگی آپارتمانی در ایران فراهم شد. این قانون نقطه‌ی عطفی در تاریخ معماری مسکونی مدرن تهران بود و باعث شد بلندمرتبه‌سازی از ساختمان‌های تجاری و اداری به بخش مسکونی نیز گسترش یابد.

مجتمع‌های اولیه

در ادامه‌ی این روند، نخستین مجتمع‌های مسکونی بلندمرتبه ساخته شدند:

• مجتمع بهجت‌آباد (میان خیابان‌های حافظ و ولی‌عصر) به‌عنوان اولین مجموعه‌ی مسکونی چندطبقه.
• مجتمع سامان در بلوار کشاورز (۱۹۷۰ میلادی / ۱۳۴۹ خورشیدی) با ۲۰ طبقه، از برجسته‌ترین پروژه‌های مسکونی مدرن پیش از انقلاب.

این مجتمع‌ها الگوی تازه‌ای برای زندگی شهری در تهران ایجاد کردند که بعدها در پروژه‌هایی مانند شهرک اکباتان ادامه یافت.

معماری مدرن تهران پس از انقلاب

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، جریان معماری مدرن تهران دستخوش تغییر شد. اگرچه در دهه‌ی نخست انقلاب (۱۳۵۷–۱۳۶۷) برج‌سازی متوقف شد، اما از اواخر دهه‌ی ۶۰ دوباره با شدت بیشتری از سر گرفته شد. افزایش جمعیت، مهاجرت به پایتخت و سیاست‌های فروش تراکم شهری، چهره‌ی تهران را وارد مرحله‌ای تازه از بلندمرتبه‌سازی کرد.

توقف موقت برج‌سازی و رونق دوباره

در سال‌های ابتدایی پس از انقلاب، پروژه‌های ناتمام متوقف شدند و ساخت برج‌های جدید تقریباً به صفر رسید. اما با رشد جمعیت و فشار برای تأمین مسکن، از اواخر دهه‌ی شصت و با ورود بخش خصوصی و نهادهای دولتی، ساخت برج‌های مسکونی و اداری دوباره رونق گرفت.

آپارتمان‌سازی در دهه‌های اخیر

از دهه‌ی ۷۰ شمسی به بعد، آپارتمان‌سازی به شکل غالب معماری مسکونی در تهران تبدیل شد. خانه‌های ویلایی جای خود را به برج‌ها و مجتمع‌های مسکونی دادند. این تغییر، هم ناشی از افزایش قیمت زمین بود و هم نتیجه‌ی سیاست‌های شهرداری در فروش تراکم.

شهرک‌ها و محله‌های جدید تهران

در کنار برج‌سازی، پروژه‌های شهرک‌سازی نیز در دستور کار قرار گرفتند تا جمعیت مهاجر و رو به رشد تهران سامان یابد. برخی از مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:

• شهرک اکباتان: الگویی از معماری مدرن با الهام از طراحی‌های اروپایی، ساخته‌شده در دهه‌ی ۵۰ اما تکمیل در دهه‌های بعد.
• محله‌ی گیشا: از اولین محله‌های مدرن‌سازی‌شده تهران با طراحی شهری متفاوت.
• شهرک غرب، شهرک آپادانا، پردیس و پروژه‌های مشابه دیگر که ادامه‌ی مسیر توسعه‌ی شهرک‌سازی در پایتخت بودند.

بیشتر بخوانید: معماری مدرن ایرانی با دستی بر ایران

اگر به معماری ایران و سیر تحول آن علاقه دارید، پیشنهاد می‌کنیم دیگر مقالات «دستی بر ایران» درباره‌ی بناهای تاریخی و سبک‌های معماری ایرانی را نیز بخوانید. در این مطالب، با کاخ‌ها، مساجد، خانه‌های تاریخی و سبک‌های معماری اصیل ایرانی آشنا خواهید شد و خواهید دید که چگونه معماری سنتی و مدرن در کنار هم هویت امروز ما را ساخته‌اند.